OT-F1-71 “Ilk va o‘rta asrlar Markaziy Osiyo  mintaqasida etnolingvistik vaziyat”

09.03.2018, 16:51 Ilmiy loyihalar 3019 Bosma versiyasi

Loyiha ijrochilari to‘g‘risida ma’lumot

Ilmiy tadqiqotning maqsad va vazifalari

Ushbu loyihaning bosh maqsadi ilk va o‘rta asrlarda mintaqamizda kechgan til va jamiyat munosabati, jamiyat va muhitning yozma nutqda aks etishi, ikkitillilik va ko‘ptillilik hodisasi, tillarning hududiy va ijtimoiy tabiati, yozma va adabiy tilning shakllanishi muammosi, yozma til uslublari, til va madaniyat mavzusi din va til masalasi, tillarning o‘zaro munosabatlari, xalqaro tillar, tilning ijtimoiy-siyosiy mavqei, til siyosati masalalarini tugal va tizimli tekshirishdir. Ayni masalalarning yechimi uchun ish oldiga quyidagi vazifalar qo‘yildi:

Miloddan avvalgi davrlar va milodning boshlarida Markaziy Osiyoning etnik tarkibi va til vaziyati. Mintaqamizda yaratilgan yozma yodgorliklar tili masalasi.

Turkiy tilning shakllanishi, uning ildizlari. Turkiy yozma adabiy tilning yuzaga kelishi. Turkiy tilda matn tuzish an’anasining shakllanishi.

Ilk o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda til vaziyati.

Ilk o‘rta asrlarda yozuv madaniyati va kitobat tarixi. O‘zbek kitobat tarixining boshlanishi.

Ilk o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda kechgan etnik jarayonlar va sharq tillarining o‘zaro ta’siri masalasi.

Markaziy Osiyoda buddizm, moniylik, nasroniylik dinlarining yoyilishi va Sharq tillarining o‘zaro aloqasi masalasi.

Markaziy Osiyoda ikkitillilik va ko‘ptillilik hodisasi, tillarning hududiy va ijtimoiy tabiati.

Sharq tillarining o‘zaro ta’siri va linvo-madaniy jarayonlarda islomning o‘rni.

Qoraxoniylar davlatida til vaziyati. Etno-lingvistik jarayonlar.

Mo‘g‘ullar saltanati davrida Markaziy Osiyo o‘lkalarida til vaziyati va etnik jarayonlar.

Oltin O‘rda davlatida til vaziyati va lingvo-madaniy jarayonlar.

Temuriylar davlatida til vaziyati. Eski o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi mavqei.

Dunyo fanida Markaziy Osiyoda kechgan etno-lingvistik masalalar, turkiy tilning eng qadimgi davri,  o‘zbek tilining ilk qadimgi ildizlari to‘g‘risida ayrim G‘arb sharqshunoslarining tadqiqotlarini ko‘rsatish mumkin. Xususan, J.Kloson, G.Derfer, I.Bensing, E. Pullibaenk, A.Tot, P.Konavalov, A.Dibo tadqiqotlari alohida o‘ringa ega.

Yuqorida zikr etilgan tadqiqotlarning katta qismida ilk va o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda sodir bo‘lgan etno-lingvistik jarayonlar bir yoqlama, to‘g‘rirog‘i, yozma yodgorliklar tiliga yuzaki qarash kuzatiladi.    Shu bois masala mohiyati chuqur o‘rganilgan emas. Ularni tizimli o‘rganish masalasida ham fan oldida qilinadigan ishlar ko‘p.

Markaziy Osiyo mintaqasidan keyingi o‘n yillikda topilayotgan yozma yodgorliklar va ulardagi dalillar, shu kunga qadar shakllangan fikrlarni qayta ko‘rib chiqishni talab etmoqda.  Chunonchi, dalillar tahlili, qadimgi yozma yodgorliklar tahlili, xitoy manbalaridagi ma’lumotlariga tayanadigan bo‘lsak, turkiy til miloddan avvalgi davrlardan boshlab xalqaro til darajasiga ko‘tarilgan. Chunki xitoy manbalarida bevosita Samarqand to‘g‘risida gapirib turib, “bu yerda turk qonunlarii va turk tili ustun edi” degan fikrlar bor. Demak, turkiy tilni davlat tili darajasiga erishuvi miloddan avvalgi II asrlardan boshlanadi. Undan ham qadimgi bo‘lishi mumkin. Chunki, bundan 8 yil oldin mana shu sharqshunoslik institutining professor-o‘qituvchilari O‘zbekiston xalqlari yozuv tarixining uch ming yilligi to‘g‘risidagi fikr bilan chiqqan edi. Yozuv tarixining uch ming yilligi haqida fikr aytilganda turkiy mantlar ham hisobga olgan edi. Agarda mana shu da’vo tasdiqlanadigan bo‘lsa, bu juda katta siyosiy-ma’naviy ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu esa turkiy tilning, xususan, o‘zbek tilining xalqaro til sifatidagi ildizlari xronologiyasi uch ming yil bilan bo‘ylashishini ko‘rsatadi.

Shuning uchun ushbu loyihida mo‘ljallanayotgan yo‘nalishdagi ilmiy ish amalga oshirilsa, ilk va o‘rta asrlardagi o‘zbek tilining ijtimoiy-siyosiy mavqei,  Markaziy Osiyoda kechgan etnik va lingvistik vaziyat, mintaqada buddizm, moniylik, nasroniylik va islom dinining yoyilishi va Sharq tillarining ta’siri masalasi, shuningdek, ajdodlarimiz bunyod etgan saltanatlarda ona tilimizning huquqiy maqomini belgilashda nihoyatda qimmatli faktlarni beradi.

4.3. Tadqiqot natijalari jamlanib ayni yo‘nalishda fan tarixida birinchi bo‘lib “Ilk va o‘rta asrlar Markaziy Osiyo mintaqasida etno-lingvistik vaziyat” mavzuida monografiya chop ettiriladi.

O‘zbekiston oliy o‘quv yurtalarining tarix, filologiya yo‘nalishlarida tadqiqot natijalari asosida nazariy va amaliy kurslar tashkil etiladi. Ushbu kurslar usun o‘quv qo‘llanmalari va o‘quv dasturlari ishlab chiqiladi.

Loyiha bo‘yicha olingan natijalar